Varlık Şubat dosyası kıskançlık ve nefreti konu alıyor. Sosyal medyanın “beğeni” üstüne kurulu düzeninde, popülist muhafazakâr politikaların kolay avına dönüşen insanlar aslında haset ve nefretten beslenmiyor mu?
Edebiyat dünyasına şöyle bir bakan Christiane Lacote-Destribas 2012’de La Revue Lacanienne için yazdığı bir yazıda “kıskançlık niye roman konusu olamıyor” diye soruyordu. Yola çıkmamızı esinleyen bir soru da bu oldu.
Oysa Pierre Choderlos de Laclos’un 1782 yılında yayımlanan Tehlikeli İlişkiler’inde konu doğrudan kıskançlık gibi görünmese bile, entrikaların iki başkarakteri Valmont Vikontu ile Merteuil Markizi oynadıkları oyunların bedelini öderler: Vikont bir düelloda ölür, Markiz tüm ihtişamını borçlu olduğu güzelliğini kaybeder. Bu iki başkarakterin aşk entrikalarında figüran olan Madam de Tourvel ile Cécile Volanges’ın “aşk” sandıklarının “oyun” olduğunu öğrendiklerinde yaşamları değişir. Madam de Tourvel bir manastırda halüsinasyonlar içinde delirerek ölürken, Cécile Volanges manastır hayatını seçer, tıpkı âşığı Şövalye Danceny gibi. Valmont Vikontu ile Madam de Merteuil, kendilerini kaptırdıkları oyunda birlikte oyun kurucu oldukları sürece haz içindedirler, ancak Vikont’un Madam de Tourvel’e, Madam Merteuil’in de Şövalye Danceny’ye olan “özel” ilgisi, ilişkilerini yıkıma, yaşamlarını da sonuna götürür. Kıskançlık Madam de Merteuil ile Valmont Vikontu’nun sandığı gibi sadece toplumsal değerlerin, bu değerlerin yücelttiği “namuslu ve saygın” kadınların hayatını yöneten bir duygu değildir.
Kıskançlık ve kötülük Emily Bronte’nin 1847’de yazdığı Uğultulu Tepeler’de birbirini izleyen kuşakların kaderinin oyun kurucusu olurlar. Heathcliff isimli erkek karakter kendi yaşamı gibi, ona bağlı yaşamları da, “delice sevdiği” ve “delice sevildiği” Catherine’in bir başka erkeği sınıfsal konforu için kendisine yeğlemesinden ötürü, yok etmek için elinden gelen her şeyi yapacaktır.
Bireysel ve toplumsal varoluşlarımıza hükmeden kıskançlığın, “seni delicesine seviyorum” ilanıyla hastalık haline dönüşmesini Nilgün Tutal, Luis Bunuel’in 1952 yapımı El isimli filmiyle birlikte ele alıyor. Jacques Lacan’ın paranoyak kıskançlığa dair tanılarından yararlanılan yazıda, daha çok bireysel paranoyak kıskançlık üstünde durulsa da, her yanı düşmanlarla çevrili bir ülkede yaşadığı halüsinasyonunu sık gören bizler için, –çünkü her olayda bir “komplo” açıklaması yapmakta hiç tereddüt etmeyiz– toplumsal paranoyanın yıkıcı eğilimlerinin nasıl vücut bulduğu da irdeleniyor.
Fidan Terzioğlu, psikanalitik teoriden yola çıkarak Melanie Klein’in çocuğun psişik gelişimi hakkındaki düşüncelerini serimliyor ve Othello tragedyasının kahramanlarını kıskançlık ve haset “kişilik” tipi özellikleri açısından çözümlüyor. Terzioğlu’nun madde madde belirttiği psişik halleri okurken, her ilişkimizde, her davranışımızda ve duygulanışımızda içine düştüğümüz “insanlık durumuna” yakından tanık oluyoruz.
Nilgün Tutal ile Fidan Terzioğlu yazılarında, kıskançlığın meraka evrilmesiyle vücut bulan, olası olumlu ve yaratıcı boyutlarının altını özenle çiziyorlar.
Haset özellikle de politik içerimleriyle Mehmet Özkan Şüküran’ın yazısında inceleniyor. Şüküran, Türkiye’deki ihbar ve teşhircilik kültürünün ana kaynağının haset olduğunu ileri sürüyor. Bir zamanlar imrenme kılığında komşuyla olan diyalog, bugün ihbar etmeyle ikame ediliyorsa yazının belirttiği gibi, siyaseten yargılamaların ana kaynağı kıskançlık hakkında daha incelikli olarak düşünmemiz gerekiyor.
Bu yazının başında Batı edebiyatının klasiklerinden söz ettik. Ancak yerli ve önemli bir edebiyatçı olan Nahit Sırrı Örik’in de bilindiği üzere Kıskanmak adlı bir romanı var. Roman 1937 yılında Kıskançlık adıyla tefrika olarak yayımlanır. Ardından 1946 yılında Kıskanmak adıyla Hilmi Kitabevi tarafından basılır. 2009 yılında Zeki Demirkubuz romanı filme uyarlar. Örik’in romanı hakkında daha önce de yazılmıştır, ama kimse, nedendir bilinmez, yazarın zamanında ve çevresinde bilinen bir eşcinsel olduğuna, kendi koşulları içinde “coming out”unu yapmış bir erkek olduğuna değinmemiştir. Doğaldır ki, yazarı kendi öz yaşamıyla sınırlamamak gerekir, yazar kurar, başkası gibi de konuşur, yazar. Bunu kabul etsek bile, modernliğin iddia ettiği gibi bedeni ruhtan/akıldan ayrı bir şey olarak artık düşünemiyorsak, hatta düşünmemeliysek, bedenin özellikle de yaratıcı edimin yatağı edebiyatta yazanın yazdığına dahil olmadığına hükmetmemeliyiz. Uğurhan Topçuoğlu, Örik’in romanını queer potansiyelleri açısından okuyarak, Zeki Demirkubuz’un filminde bu potansiyellerin hetero-normatif bir körlükle malûl olduğunu tartışıyor.
İyi okumalar. •
Varlık Yayınları 